دکتر مریم باقریان
فوق تخصص هماتولوژي اونكولوژي و پيوند مغز استخوان
خون و سلول های خونی
خون بافت مایعی است که از چهار جزء اصلی : پلاسما، گلبول های قرمز، گلبول های سفید و پلاکت ها تشکیل شده است.
خون عملکردهای مختلفی دارد که از جمله آنها می توان به موارد زیر اشاره کرد:
خونی که در عروق بدن شما در حال گردش می باشد، به عنوان خون کامل شناخته می شود و حدود 7 تا 8 درصد از کل وزن بدن شما را تشکیل می دهد.
خون کامل شامل حدود 55 درصد پلاسما و 45 درصد سلول های خونی است. یک فرد بالغ با قد متوسط حدودا بین 10-12 پیمانه خون در سیستم گردش خون خود دارد.
سلول های خونی از سلول های بنیادی خون ساز تشکیل می شوند و در مغز استخوان از طریق فرآیند بسیار تنظیم شده تولید می شوند. سلول های بنیادی خون ساز قادرند به گلبول های قرمز، گلبول های سفید و پلاکت تبدیل شوند . این سلول ها را می توان همچنین در بند ناف نوزادان تازه متولد شده نیز یافت نمود. سلول های بنیادی برای درمان انواع بیماری ها از جمله لوسمی، لنفوم، نارسایی مغز استخوان و اختلالات مختلف ایمنی استفاده می شوند.
اجزای خون و اهمیت آنها
بسیاری از شما تاکنون تحت آزمایش خون یا اهدای خون قرار گرفته اید، اما هماتولوژی و مطالعات در زمینه خون موارد بسیار بیشتری از اینها را شامل می شود. پزشکانی که در زمینه خون تخصص دارند (هماتولوژیست) پیشرفت های بسیاری را در زمینه درمان و پیشگیری از بیماری های خونی انجام داده اند.
ما طی این مقاله و مقالات بعدی تلاش می کنیم با معرفی اصولی سلول های خونی، بیماری های شایع ، بیان علل و روش های درمانی نوین و کاربردی ،سطح آگاهی عموم جامعه را افزایش دهیم و به سوالات متداول بیماران پاسخ دهیم.
پلاسما
جزء مایع خون، پلاسما نامیده می شود که مخلوطی از آب، قند، چربی، پروتئین و الکترولیت ها است. وظیفه اصلی پلاسما انتقال سلول های خونی در سراسر بدن به منظورانتقال مواد مغذی، مواد زائد، آنتی بادی ها، پروتئین های ایجاد کننده انعقاد، پیام رسان های شیمیایی مانند هورمون ها و پروتئین هایی است که به حفظ تعادل مایعات بدن کمک می کنند.
گلبول های قرمز( اریتروسیت ها)
گلبولهای قرمز که به دلیل رنگ قرمز روشنشان شناخته میشوند، فراوانترین سلول ها در خون هستند و حدود ۴۰ تا ۴۵ درصد حجم آن را تشکیل میدهند. شکل یک گلبول قرمز بصورت یک دیسک مقعرالطرفین با مرکز مسطح است . به عبارت دیگر هر دو وجه دیسک دارای فرورفتگیهای کاسهمانند کم عمقی هستند.
تولید گلبول های قرمز توسط اریتروپویتین، هورمونی که عمدتاً توسط کلیه ها تولید می شود، کنترل می شود. ساخت گلبولهای قرمز خون به صورت سلولهای نابالغ در مغز استخوان شروع میشود و تقریباً پس از هفت روز و رسیدن به بلوغ در جریان خون آزاد میشوند. برخلاف بسیاری از سلولهای دیگر، گلبولهای قرمز هیچ هستهای ندارند و به راحتی میتوانند شکل خود را تغییر دهند تا در رگهای خونی مختلف بدن جای بگیرند. با این حال، با اینکه فقدان هسته، گلبول قرمز را انعطافپذیرتر میکند،ولی طول عمر سلول را در مسیر عبور از کوچکترین رگهای خونی محدود میکند و به غشای سلول آسیب میرساند و ذخیره انرژی آن را کاهش میدهد. گلبول های قرمز به طور متوسط تنها 120 روز زنده می مانند.
گلبول های قرمز حاوی پروتئین خاصی به نام هموگلوبین هستند که به انتقال اکسیژن از ریه ها به بقیه بدن کمک می کنند و سپس دی اکسید کربن را از بدن به ریه ها برمی گردانند تا بتوان آن را بازدم کرد. به دلیل وجود تعداد زیادی گلبول قرمز که رنگ خود را از هموگلوبین می گیرند، خون قرمز به نظر می رسد. درصدی از حجم کل خون که از گلبول های قرمز تشکیل شده است، هماتوکریت نامیده می شود و یک معیار رایج برای اندازه گیری سطح گلبول های قرمز خون است. این نسبت در زنان و مردان سالم و بالغ به ترتیب برابر ۴۵–۳۵ و ۵۰–۴۰ درصد است.
گلبول های سفید(لکوسیت ها)
گلبول های سفید از بدن در برابر عفونت محافظت می کنند. تعداد آنها بسیار کمتر از گلبول های قرمز است و حدود 1 درصد از خون شما را تشکیل می دهند.
رایج ترین نوع گلبول های سفید، نوتروفیل ها هستند که 55 تا 70 درصد از کل گلبول های سفید را تشکیل می دهند. هر نوتروفیل کمتر از یک روز زندگی میکند، بنابراین مغز استخوان شما باید دائماً نوتروفیلهای جدیدی بسازد تا محافظت در برابر عفونت را حفظ کند. تزریق نوتروفیل به فرد، معمولاً مؤثر نیست زیرا آنها برای مدت طولانی در بدن باقی نمی مانند.
نوع اصلی دیگر گلبول سفید، لنفوسیت است. دو جمعیت اصلی از این سلول ها وجود دارد. لنفوسیت های T به تنظیم عملکرد سایر سلول های ایمنی کمک می کنند و به طور مستقیم به سلول های آلوده عفونی و سلول های تومورال حمله می کنند. لنفوسیت های B آنتی بادی می سازند .این آنتی بادی ها،پروتئین هایی هستند که به طور خاص باکتری ها، ویروس ها و سایر مواد خارجی را هدف قرار می دهند.
انواع دیگر لکوسیت ها شامل : منوسیت ها، اﺋوزینوفیل ها، بازوفیل ها
پلاکت ها (ترومبوسیت)
برخلاف گلبولهای قرمز و سفید، پلاکتها در واقع سلول نیستند، بلکه قطعات کوچکی از سلولهایی به نام مگاکاریوسیت ها (موجود در مغز استخوان) هستند. پلاکت ها با جمع شدن در محل آسیب عروق، و چسبیدن به پوشش رگ خونی آسیب دیده و تشکیل یک پایه و سازه، به فرآیند لخته شدن خون (یا انعقاد) کمک می کند. این امر منجر به تشکیل لخته فیبرینی می شود که زخم را می پوشاند و از نشت خون به بیرون جلوگیری می کند. فیبرین همچنین داربست اولیه را تشکیل می دهد که بر روی آن بافت جدید تشکیل می شود و در نتیجه باعث بهبودی محل آسیب می شود.
افزایش پلاکتها بیش از حد طبیعی میتواند باعث لخته شدن غیرضروری خون شود که منجر به سکته مغزی و حملات قلبی می شود. با این حال، به لطف پیشرفت های انجام شده در درمان های ضد پلاکتی، درمان هایی برای کمک به جلوگیری از این حوادث بالقوه کشنده وجود دارد. برعکس، تعداد کمتر از حد طبیعی پلاکت ها می توانند منجر به خونریزی گسترده شوند.
شمارش کامل سلول های خونی (CBC)
آزمایش شمارش کامل خون (CBC) اطلاعات مهمی در مورد انواع و تعداد سلولهای خون، به ویژه گلبولهای قرمز خون و درصد آنها (هماتوکریت) یا محتوای پروتئین (هموگلوبین)، گلبولهای سفید و پلاکتها به پزشک میدهد که به تفصیل در جلسات بعد صحبت خواهد شد.
نتایج CBC ممکن است شرایطی مانند کم خونی، عفونت و سایر اختلالات را تشخیص دهد.
پزشک شما همچنین ممکن است یک اسمیر خون انجام دهد، که راهی برای مشاهده سلول های خونی شما در زیر میکروسکوپ است که در مطالب آتی شما را با یافته های قابل مشاهده در این آزمایش آشنا می کنیم.
سازمان نظام پزشکی ج.ا.ایران
معاونت آموزشی و پژوهشی
به کوشش:
دکتر بابک پورقلیج
دانشمندان آلمانی احتمال میدهند که علت عارضه کمیاب ولی جدی لخته شدن خون در واکسن آسترازنکا را فهمیده باشند.
تا حدود یکماه پیش نهاد نظارت پزشکی اروپا (EMA) تعداد ۲۲۰ مورد عارضه لخته خون به دنبال تزریق واکسن Vaxzevira که با سرمایهگذاری آمریکا توسط کمپانی آسترازنکا تولید شده را ثبت نموده است، در حالی که آمریکا هنوز به این واکسن مجوز مصرف نداده است.
دکتر آندریاس گرایناخر رئیس انستیتو ایمونولوژی و ترنسفیوژن دانشگاه گرایفسوالد آلمان معتقد است که در موارد کمیابی لخته خون در اثر فعال شدن سیستم ایمنی بر علیه یک پروتئین کلیدی در ساختار پلاکت پس از تزریق واکسنهای حاوی وکتور آدنوویروس ایجاد میشود. وی معتقد است مکانیسمی در این موارد وجود دارد که ندرتا منجر به فعالسازی انعقادی و مصرف پلاکت میشود. این پدیده با شیوع یک در میلیون در واکسن جانسون و جانسون (J&J) هم دیده میشود و به همین دلیل این کمپانی بخشی از هزینه تحقیق بر روی مکانیسم لخته را پذیرفته است. مکانیسم لخته در واکسن آسترازنکا کمی شایعتر از واکسن J&J است.
دکتر گرایناخر و تیم پژوهشگر همراه وی بر روی پروتئین فاکتور ۴ پلاکتی (PF4) و آنتیبادی که بر علیه آن تولید میشود تحقیق نمودهاند.
خوب است بدانیم که ماشین ایمنی بدن دائم تمایل به لختهسازی دارد اما یک سیستم کنترل طبیعی همه چیز را در وضعیت بالانس نگه میدارد، هرچند در مواقعی با ایجاد طوفان ایمنی بدن وارد مراحل متصل و پی در پی میشود که این کنترل را سخت نموده و نهایتا لخته ایجاد میگردد.
گفته میشود لخته ناشی از واکسن در دو گام ایجاد میشود که در گام نخست پوشش آدنوویروس واکسن همراه با پروتئینهایی در داخل سلول، در تماس با پلاکت آنها را تحریک کرده و ضمن ایجاد تجمع پلاکت که بطور ذاتی و طبیعی صورت میگیرد ، پیامهای تحریککنندهای به سیستم ایمنی صادر مینماید که این پیامها سلولهای ایمنی B را بیدار نموده و منجر به تولید مقادیر زیادی آنتیبادی بر علیه پروتئین موسوم به فاکتور ۴ پلاکتی میشود که مسیر تولید لخته را هموار مینماید.
در حقیقت بدن اشتباها فکر میکند که در حال حمله به یک پاتوژن با سایز درشت است (یعنی همان تجمع پلاکت). در ادامه آنتیبادیها به پلاکت چسبیده و WBCها را فراخوان میکنند و از اینجا ناگهان روندی از تولید لخته بزرگتر شکل میگیرد که توقف آن کار سختی است.
گمان قوی میرود که اساس گام دوم تولید لخته در فرآیند تولید واکسن و به دنبال استفاده از ماده EDTA که یک calcium-binding agent بوده و بعنوان stablizer در تولید واکسن آسترازنکا به کار گرفته میشود، قرار دارد هرچند این ماده در تولید واکسن J&J (که آن هم ندرتا لخته میدهد) به کار نرفته است. EDTA فضای بین سلولی را در جدار عروق میگشاید و باعث نشت محتویات شده که به نوبه خو منجر به شکل گیری کمپلکسهای بزرگی از پروتئین و پلاکت میگردد که قابلیت ورود به جریان خون و پرتاب لخته را دارند.
دکتر گرایناخر معتقد است برای اصلاح این معضل، در وهله نخست در خط تولید واکسن باید ماده EDTA را حذف نمود. البته وی اعتقاد دارد که علت ابتلای بیشتر زنان به این عارضه نادر به این دلیل است که تا بحال بر اساس اولویتهای شغلی در واکسیناسیون ملی، ابتدا کادرهای درمان واکسن دریافت نمودهاند که بیشتر جمعیت این قشر را زنان تشکیل میدادند، هرچند احتمال مشارکت فاکتورهای هورمونی هنوز مورد شک است، چون کلا پدیدههای اتوایمیون بیشتر در زنان دیده میشوند.
نتیجه میگیریم مشکل عارضه نادر واکسن آسترازنکا که همان ایجاد لخته خون در موارد نادر میباشد، قابل رفع شدن میباشد. از طرف دیگر سازمان بهداشت جهانی، CDC ،EMA MHRA و NHS اعتقاد دارند که منافع واکسنها هنوز هزاران برابر بیشتر از خطرات احتمالی آنهاست. البته کمپانیهای سازنده نیز در حال برطرف نمودن این مقدار از خطر میباشند.
دکتر حسن رودگری
دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی
منابع:
-Andreas Greinacher et al. DOI: 10.21203/rs.3.rs-440461/v1
-webmed.com/vaccines